โครงการอินเทอร์เน็ตเพื่อกฎหมายประชาชน (iLaw) จัดการแถลงสรุป "การจับตาคะแนนเลือกตั้ง'66 ในวันที่ประชาชนลุกขึ้นยืนถือกล้อง" โดยมีการถอดบทเรียนการสังเกตุการณ์ในวันเลือกตั้ง วันที่ 14 พ.ค. ที่ผ่านมา รวมถึงภาพรวมการมีส่วนร่วมของประชาชน และข้อเสนอของ กกต.

อานนท์ ชวาลาวัณย์ เจ้าหน้าที่ iLaw กล่าวว่า ในวันเลือกตั้ง มีอาสาสมัครแจ้งปัญหาเข้ามา 1,075 ราย จาก 74 จังหวัดทั่วประเทศ แบ่งเป็น 

• การรวมคะแนนผิด 285 กรณี (เป็นปัญหาที่มากที่สุด) เมื่อมีการทักท้วงแล้วเจ้าหน้ามีการที่แก้ไข 132 กรณี และ เจ้าหน้าที่ไม่แก้ไข 153 กรณี 
• เจ้าหน้าที่ไม่ให้ถ่ายภาพ/วิดีโอ ทั้งตอนนับคะแนนและกระดานคะแนนที่นับเสร็จแล้ว ถูกรายงานเข้ามาอย่างต่อเนื่อง ทั้งๆ ที่ประเด็นนี้มีการสื่อสารและยืนยันมาจาก กกต. เอง
• กรณีอื่นๆ เช่น  มีการขู่ว่าจะดำเนินคดีผู้บันทึกภาพ, กรรมการประจำหน่วยเลือกตั้งไม่ตรวจสอบอัตลักษณ์บุคคล ไม่ขอให้เปิดหน้ากากอนามัยเพื่อดูใบหน้า, บอร์ดแนะนำผู้สมัครไม่ครบ, มีบุคคลที่เสียชีวิตไปแล้วหลายปี แต่ยังมีรายชื่อเป็นผู้ใช้สิทธิเลือกตั้ง เป็นต้น  

"ถ้าไม่มีระบบอาสาสมัครนี้เกิดขึ้น ปัญหาต่างๆ ก็จะไม่ถูกแก้ไข เหมือนดังข้อมูลที่เราได้มาว่า ในแต่ละปัญหาเจ้าหน้าที่มีการแก้ไขหรือไม่ แก้ไขเท่าไร ไม่แก้ไขเท่าไร แต่มากไปกว่านั้นคือกรณีของการเลือกตั้งล่วงหน้า ที่สุดแล้วเราไม่รู้เลยว่าซองบัตรลงคะแนนที่มีปัญหามีจำนวนเท่าไรกันแน่ ถูกส่งไปที่ไหนบ้าง และมีการแก้ไขอย่างไร” สันติชัย อาภรณ์ศรี จาก Rocket Media Lab กล่าว

ยิ่งชีพ อัชฌานนท์ ผู้จัดการ iLaw กล่าวว่า ในการเลือกตั้งปี 2566 เกิดปรากฏการณ์ใหม่ คือการจับตานับคะแนนโดยประชาชน ประชาชนรวมคะแนนกันเองโดยไม่ต้องรอ กกต. ช่วงเวลา 20.00 น ของวันเลือกตั้ง เว็บ กกต.ล่มไปพักหนึ่ง ปรากฏว่าเว็บไซต์ Vote62.com ได้ทำหน้าที่แทน และได้นับคะแนนแซมจากคะแนนดิบของ กกต. มีประชาชนยืนอยู่หน้าหน่วยถ่ายรูปและส่งคะแนนมาให้เรารวม แล้วสามารถช่วยได้ถึงประมาณ 12-13% ในขณะที่กกต.ได้เพียง 7-8-9% ก่อนที่ คะแนน กกต.และอาสาสมัครจะเท่ากันในช่วงประมาณ 22.00 น 

ยิ่งชีพ กล่าวต่อว่า สาเหตุที่เราหยุดอยู่ที่ 30% เพราะมีภาพถ่ายเพียงเท่านี้ และได้รายงานไปทั้งหมดแล้ว ถ้ามีอาสาสมัครไปหน้าหน่วยครบ เราอาจจะได้ 100% ก่อนกกต.ด้วยซ้ำไป เพราะเราพบว่าหลายหน่วยเลือกตั้ง คะแนนไปที่เขตด้วยรถยนต์จริงๆ ไม่ได้มีการใช้เทคโนโลยีช่วยแต่อย่างใด จึงทำให้คะแนนของ กกต.เกิดความล่าช้ากว่าของภาคประชาชน 

ยิ่งชีพ ยังกล่าวขอบคุณอาสาสมัครการเลือกตั้งทุกคนแบบสมัครใจโดยธรรมชาติหลายหมื่นคน 

"ผลการเลือกตั้งเป็นอย่างไรไม่รู้ แต่ประชาชนตื่นตัวแล้ว ไม่ว่าคุณจะเลือกพรรคอะไร แต่คุณไปยืนดูการนับคะแนนในเวลา 3-4 ชั่วโมง พบความผิดพลาดก็ทักท้วงและเจ้าหน้าที่ยอมแก้ไข โดยมีสถิติการแก้ไขให้เห็นชัดเจนและประชาชนรายงานกลับมายังเว็บไซต์ของเรา ยังมีคนอีกเยอะที่ไปยืนอยู่หน้าหน่วยเลือกตั้ง ช่วยกดเครื่องคิดเลข ช่วยจับกระดาน เปิดไฟหน้ารถเพื่อให้หน่วยเลือกตั้งสว่าง เพียงเพื่อต้องการให้การนับคะแนน เป็นไปอย่างถูกต้องและโปร่งใส คนเหล่านี้มีจำนวนมาก โดยในปีนี้มีปัญหาเรื่องบัตรเขย่งน้อยมาก เพราะคนเหล่านี้ทำให้เกิดความถูกต้องตั้งแต่หน้าหน่วย"

"นี่คือวัฒนธรรมทางการเมืองที่เกิดขึ้นแล้วและมันจะคงอยู่กับประชาชนชาวไทยไปอีกยาวนาน ไม่ว่าจะเกิดการเลือกตั้งอีกกี่ครั้ง เรารู้แล้วว่าสิ่งที่ควรทำคือการไปยืนดูการนับคะแนนเพื่อให้ทุกคะแนนถูกต้องโปร่งใส ตั้งแต่ตรงนั้นเลย" ยิ่งชีพ กล่าวตอนหนึ่ง

สำหรับข้อเสนอต่อ กกต. จาก iLaw มีทั้งข้อเสนอเร่งด่วนเฉพาะหน้า และข้อเสนอแนะสำหรับการจัดการเลือกตั้งครั้งต่อไป โดยมีรายละเอียดทั้งหมด ดังนี้

ข้อเสนอเฉพาะหน้า 

1. เร่งรับรองผลการเลือกตั้งอย่างเป็นทางการโดยเร็วที่สุด 

แม้ในระเบียบข้อ 215 จะให้เวลา กกต.ถึง 60 วัน แต่หากอบตตรวจสอบแล้วว่าการเลือกตั้งในพื้นที่ใดไม่มีข้อสงสัยเรื่องทุจริตก็ควรประกาศรับรองภายในวันจันทร์ที่ 22 พ.ค. 2566 เพื่อให้การจัดตั้งรัฐบาลใหม่สามารถเดินหน้าไปได้โดยไม่ได้เปิดช่องว่างให้เกิดการเจรจาต่อรองเพื่อเปลี่ยนแปลงแนวโน้มการจัดตั้งรัฐบาลให้แตกต่างไปจากที่ประชาชนได้ออกเสียงมา

2. กรณีนับคะแนนมีปัญหา สั่งนับใหม่โดยเร็ว 

สำหรับเขตเลือกตั้งที่มีข้อร้องเรียนว่า ผลคะแนนรวมไม่ตรงกับจำนวนผู้มาใช้สิทธิ์เลือกตั้งระเบียบข้อที่ 177 วรรค 4 และข้อที่ 223 ให้อำนาจกกต.สั่ง "นับคะแนนใหม่" ได้และควรสั่งโดยเร็ว เมื่อมีข้อครหาเกี่ยวกับการนับคะแนน และ การรายงานผลคะแนนการสั่งให้นับคะแนนใหม่ควรเป็นวัฒนธรรมพื้นฐานที่สร้างให้เกิดการมีส่วนร่วม และ ความโปร่งใสไม่ใช่การเพิ่มภาระและไม่ใช่การทำให้ กกต.เสียหน้า

3. กรณีมีการร้องเรียน ตรวจสอบและชี้แจงเร็วที่สุด 

สำหรับเขตเลือกตั้งที่ยังมีข้อสงสัยและมีข้อร้องเรียนต่อกกต. ควรเร่งตรวจสอบและชี้แจงต่อสาธารณะให้เร็วที่สุด เช่นกรณีการรวมคะแนนแล้วมีผู้สมัครบางคนมีคะแนนเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็ว, กรณีข้อมูลที่แสดงผลจากระบบ Ectreport มีลักษณะ "บัตรเขย่ง" คือคะแนนของผู้สมัครทุกคนรวมกันมากกว่าจำนวนผู้มาใช้สิทธิ์เลือกตั้ง, เลิกพฤติกรรม "การกาหัวประชาชน" ที่แสดงความคิดเห็นโดยกล่าวหาว่าไม่เป็นความจริง แต่ให้ใช้การอธิบายข้อเท็จจริง จากผู้มีส่วนเกี่ยวข้องไม่ชัดเจนแทน

ข้อเสนอสำหรับจัดการเลือกตั้งครั้งต่อไป  

1. กกต.ควรเปิดเผยข้อมูลที่จำเป็นอย่างเป็นระบบและเป็นกิจจะลักษณะ เช่น ข้อมูลสถานที่หน่วยเลือกตั้งทั่วประเทศ, ข้อมูลจำนวนผู้มาใช้สิทธิ์เลือกตั้งล่วงหน้าในแต่ละพื้นที่, ข้อมูลค่าใช้จ่ายในการหาเสียง, ข้อมูลเรื่องร้องเรียน, ผลการพิจารณาต่างๆ เป็นต้น ให้ประชาชนสามารถตรวจสอบ และสนับสนุนการจัดการเลือกตั้งได้สะดวกขึ้น และสามารถมีส่วนร่วมได้อย่างกว้างขวาง
2. กกต. ควรให้ความเห็นให้ความรู้และจัดอบรมให้กับ "กรรมการประจำหน่วย" (กปน.) ให้เข้าใจระบบการจัดการเลือกตั้งมากขึ้น เช่น ขั้นตอนการปฏิบัติและเอกสารที่เกี่ยวข้องทั้งหมด, เข้าใจและเคารพประชาชนที่ต้องการมีส่วนร่วมสังเกตการนับคะแนน, เปิดให้ประชาชนตรวจสอบ สอบถาม ถ่ายภาพถ่ายวีดีโอได้อย่างเต็มที่, ลดขั้นตอนที่ไม่จำเป็นเพื่อลดภาระและเพิ่มประสิทธิภาพการทำงาน เป็นต้น
3. กกต.ควรถอดบทเรียนจาก ระบบรายงานผลคะแนนในการเลือกตั้งรอบนี้ และพัฒนาระบบที่ดีขึ้นโดยให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการออกแบบกฎหมายระเบียบและพัฒนาเทคโนโลยี 

ทั้งนี้ แคมเปญนี้ใช้เวลา 6 เดือน มีอาสาสมัครกระจายตัวช่วยส่งข้อมูลจากทั่วทั้งประเทศ กว่า 1 ใน 3 ของหน่วยเลือกตั้งทั้งประเทศ ซึ่งมีจำนวน 95,249 หน่วย แบ่งเป็น

• มีการส่งภาพกระดานคะแนนที่นับเสร็จแล้วของ ส.ส. แบบแบ่งเขตเข้ามาทั้งหมด 148,359 ภาพ คิดเป็นหน่วยเลือกตั้งกว่า 30,890 หน่วย 
• มีการส่งภาพกระดานคะแนนที่นับเสร็จแล้วของ ส.ส. แบบบัญชีรายชื่อ กว่า 255,775 ภาพ คิดเป็นหน่วยเลือกตั้งกว่า 28,714 หน่วย